خواص دارویی و گیاهی
بازدید امروز :
25
بازدید دیروز :
209
توبه چیست؟ چه ویژگی هایی دارد؟ چه شرایطی دارد؟ چه آثاری دارد؟
ابتدا متذکر می شویم هر گناهی علاوه بر شرایط عمومی توبه راهکار خاص خود را نیز می طلبد، بنابراین در صورتی که به نوع گناه خاصی اشاره می کردید، بهتر می توانستیم در خدمت شما باشیم. اکنون که به طور کلی در مورد توبه سوال کرده اید، ناچاریم به شرایط عمومی توبه اشاره کنیم.قبل از بیان حقیقت توبه در مقدمه لازم است به این نکته بسیار مهم و اساسی توجه کنید که هدف زندگی چیزی جز خداشناسی و خداپرستی و رسیدن به قرب خداوند نیست. قرآن کریم می فرماید: و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین (سوره بینه، آیه 5 ). مردم هیچ ماموریتى ندارند جز این که دستورهاى دین را مخلصانه براى خدا انجام دهند; یعنى فهمشان و عملشان براى خدا باشد و محصول اخلاص نیز لقاى الهی است. خلاصه پیام این آیه شریفه آن است که ما جز عبادت خدای متعال کاری در این دنیا نداریم و چون عبادت با هدف قربت و نزدیکی به خداوند انجام می شود، می توان گفت ما جز نزدیک شدن به خداوند در این دنیا کاری نداریم. چه قدر این آیه زیبا است و چه مقدار تکلیف انسان را روشن می کند. دلیل آن هم این است که ما مخلوق مظهر خداوند هستیم و مظهر خدا, کاری جز شناخت خدا و کسب رضایت خدا و ارتباط با خدا و قرب به خداوند ندارد. البته کمال و سعادت او هم در همین رابطه با خداوند است و از همین طریق به همه چیز می رسد. حتی ارتباط با خود و ارتباط با طبیعت و جامعه نیز در همین راستا- یعنی در راستای ارتباط با خدا و پرستش او- توجیه می شود. تنها از این طریق است که به راستی استعدادهایمان شکوفا می شود و توانایی های نهفته در وجودمان به منصه ظهور می رسد و به کمال و سعادت می رسیم. البته مفهوم و حقیقت عبادت بسیار فراگیر است و شامل تمام فعالیت های انسان در زندگی می شود. حتی خوردن و خوابیدن و ازدواج انسان بیرون از حیطه عبادت و پرستش خداوند نیست. قرب و نزدیک شدن به خداوند تنها یک نیت لحظه ای برای عبادت نیست، قرب الی الله یک قصد است. قصد یعنی مقصد داشتن و در راه بودن. مومن و کسی که اعمالش را با نیت قرب انجام می دهد، در حقیقت در راهی قرار دارد که مقصد و مقصود آن خدا است. آنوقت مهمترین عاملی که در چالش کلی با این راه و مقصد است گناه است، گناه یعنی خروج از مسیر عبودیت و قرب الهی. حرکت کردن در مسیر خدا با خروج از مسیر خدا در تناقص با هم هستند و یک مومن نمی تواند هم در راه باشد وهم از راه خارج شود. سعادت انسان این است که در راه خدا باشد و گناه سعادت او را به شقاوت تبدیل می کند و حال و آینده انسان را به تباهی می کشاند.حقیقت توبه:توبه در حقیقت پشیمان شدن از گناه و بازگشتن از راهی است که انسان در گذشته بر خلاف رضای پروردگار رفته است . توبه حقیقی نیز همان توبه نصوح است؛ یعنی توبه و پشیمانی بدون بازگشت. اگر کسی احساس کند که واقعا از گذشته خود نادم و پشیمان گشته و راه خود را به سوی خداوند عوض کرده، باید بداند که اهل توبه واقعی است و اینچنین توبه ای هرگز رد نمی شود. به عبارت دیگر مشکل و نگرانی ای که در زمینه قبول توبه وجود دارد، از طرف خداوند- یعنی پذیرنده توبه- نیست؛ بلکه مشکل از جانب خود توبه کننده است که آیا موفق می شود راه خود را به سوی خداوند تغیر دهد یا نه.هر گناهی قابل توبه است و خداوند خود فرموده است : ان الله یغفر الذنوب جمیعا خداوند همه گناهان را می آمرزد. در برخى موارد مانند غیبت و تهمت طلب رضایت از غیبت شونده نیز در صورت امکان لازم است، ولى در مورد گناهانى همچون ارتباط با نامحرم، پشیمانى واقعی، تصمیم بر عدم تکرار و طلب مغفرت از خداوند براى توبه کافى است.در آیه 70 سوره فرقان بیان شده است: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آوردند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات تبدیل مىکند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است».علامه طباطبایى در تفسیر المیزان مى‌فرماید : … پس هر کس گناهى مرتکب گردیده، اگر سه کار انجام دهد، افزون بر آن که از عذاب سخت و جاودان روز قیامت نجات مىیابد، گناهانش به حسنات تبدیل مى‌گردد:1. توبه یا بازگشت از گناه.کمترین مراتب توبه پشیمانى است. اگر توبه حقیقى تحقق نیابد، انسان از گناه جدا نمى‌گردد و همواره آن را انجام مى‌دهد.2. عمل صالحبا عمل صالح توبه در وجود انسان مستقر مىشود و به توبه حقیقى یا توبه نصوح مىانجامد.3. ایمانمشرک باید در کنار توبه از گناهان گذشته خود، ایمان آورد تا گناهانش به نیکىها تبدیل شود؛ ولى براى مؤمن گنهکار توبه و عمل صالح به تنهایى کافى است و گناهانش را به حسنات تبدیل مىکند. از این رو، در آیه بعد مى‌فرماید: وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً کسى که توبه کند و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مىکند.لازم به ذکر است که عالمان اخلاقی با استفاده از منابع اسلامی فرموده اند: شخص توبه کننده ،حتی اگر پس از توبه نصوح، به دلایلی دوباره به گناه آلوده گردد و توبه نماید، پذیرش و آمرزش الاهی را در پی خواهد داشت و این فرایند تا هنگام مرگ ادامه خواهد داشت . اقسام گناه و روش های توبه:توبه را از یک لحاظ به دو قسم تقسیم کرده اند: یک دسته از گناهان، کوچک و کم شعاعند و صرفا با استغفار و پشیمانی قلبی، جبران می شود، اما دسته دیگری از گناهان، هم بزرگ و ویران کننده هستند و هم اثر وضعی دارند. این دسته، اضافه بر پشیمانی قلبی و استغفار با زبان، اقدام عملی و جبران مافات و ترمیم خرابیهای بوجود آمده را نیز می طلبد!در تقسیم بندی دیگر، گناهانی را که ممکن است انسان مرتکب شود می توان به سه دسته تقسیم تقسیم کرد:الف. ستم به خویشتنیعنی انسان از این ناحیه به جان، مال و حیثیت خویش صدمه زده و موجب عدم پیشرفت یا فقر و عقب افتادگی و گرفتاری خود شده است. در این گونه موارد، گرچه گنهکار در حق خود ظلم کرده، ولی چون معمولا پای شخص دیگر و حق دیگری در بین نیست، با استغفار و جبران خطاها و ضررها، آسانتر می توان از آنها توبه کرد و راه خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی را در پیش گرفت.ب. حق اللهفطرت پاک و سالمی که خداوند در نهاد انسان قرار داده، اعضاء و جوارح و نعمتهای فراوان مادی و معنوی، پانزده میلیارد سلولی که در مغز اوست و سرانجام «ارسال رسل و انزال کتب» همه برای پویایی و سعادت اوست، اما با تأسف آدمی بر اثر تأثیرپذیری از عوامل درونی و بیرونی، همه این نعمتها را نادیده انگاشته و راه تمرد و عصیان را در پیش می گیرد! اما راه کاری که برای این دسته گناهان وجود دارد این که: اگر شرک و کفر صورت گرفته، باید «توحید» و یکتاپرستی را جایگزین آن نمود، و اگر در احکام و فروع دین کوتاهی و تعلل شده, باید به تکمیل و جبران آنچه از دست رفته اقدام کرد.ج: حق الناسشرایط توبه در «حق الناس» سنگین تر از توبه در «حق الله» است و این گناه, یعنی تجاوز به حقوق دیگران را امام علی(ع) از آن به مظالم العباد(کلینی، اصول کافی، ج2، ص443) و امام زین العابدین(ع) به «تضییع حقوق الاخوان»(مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص415){V یاد کرده اند.در روایت آمده: پیامبراکرم(ص) به خانه کعبه نگاه کرد، آن را مورد تعظیم قرار داد و سپس ادامه داد: حق واحترام یک مؤمن از تو بالاتر است، چون خداوند خانه کعبه را دارای یک احترام و عظمت دانست و از مؤمن سه چیز را: «مال-خون-سوءظن»(همان، ج67، ص71)بر این اساس مردم و مؤمنان دارای سه نوع حق، احترام و مصونیتند؛ به موازات همین سه حق ممکن است سه نوع ظلم هم به آنان روا شود و بر همین پایه سه نوع توبه هم واجب می شود که این سه عبارتند از: 1. تجاوز به مال 2. لطمه به جان 3. ضربه به آبرو.توبه و جبران گذشته: توبه؛ یعنى، پشیمانى و تصمیم جدى بر ترک گناه. همچنین جبران خسارتهاى مالى و حقوقى مردم و… حال اگرکسى به راستى و از روى اخلاص توبه کرد، مطمئن باشد خداوند کریم و مهربان – هم چنان که خود وعده فرموده است – توبه او را خواهد پذیرفت.گناهانى که فقط از حقوق خداوند است، چنانچه قضا و کفاره داشته باشد – مانند نماز، روزه و حج – انسان بایدعلاوه بر توبه و تصمیم بر ترک گناه، قضاى آنها را نیز به جا آورد و کفاره آنها را بپردازد و آنهایى که قضا و کفاره ندارد – مثل دروغ و استمنا و … – فقط توبه و استغفار کافى است. در گناهانى نیز که در آنها حقوق مردم پایمال شده – مثل دزدى و از بین بردن اموال مردم یا قتل و جرح دیگران و … – علاوه بر توبه و پشیمانى باید رضایت صاحبان حق را با پرداخت غرامت یا حلالیت گرفتن حاصل کرد.پذیرش توبه ابو حامد غزالى در کتاب احیاء چنین مى‌گوید: اگر معنى قبول را فهمیده باشى شک نخواهى داشت که هر توبه صحیحى پذیرفته و مقبول است. کسانى که به نور بصیرت مىبینند، و از انوار قرآن مدد مىگیرند، مىدانند که هر قلب سلیمى مقبول خدا و در آخرت در جوار او بهرهمند از نعمت اوست، و آمادگى دارد که با چشم خود به وجه اللّه بنگرد. و مىدانند که قلب در اصل، سلیم آفریده شده است زیرا هر نوزادى با فطرت خدا پرستى آفریده مىشود امّا آن سلامت توسط کدورتى که گرد و غبار گناهان بر آن ایجاد مىکنند از دست مىرود. و مىدانند که آتش ندامت این کدورت و غبار را از بین مىبرد و نور حسنه, ظلمت سیئة را از بین می برد.ظلمت معاصى طاقت مقابله با نور حسنات را ندارد، همچنان که ظلمت شب در مقابل نور روز، و همچنانکه کدورت چرک در مقابل سفیدى صابون. همانطور که اگر انسان با لباسى که در تن دارد دست به کارهاى پست بزند لباسش کثیف مىشود، و چون آن را با آب گرم و صابون بشوید پاکیزه مىشود، بکار بردن قلب در شهوات، آن را کثیف مىکند و چون آن را با آب اشک و آتش ندامت بشوید, پاکیزه و طاهر خواهد شد، و هر قلبى پاکیزه و طاهر شد مقبول است، مگر آن که چرک، چنان در طول زمان متراکم شود که در متن لباس نفوذ کند. که در این صورت صابون قادر به دفع و ازاله آن نیست. گناهان نیز این چنینند که چون بر قلب متراکم شوند، و لایهاى از پلیدى تشکیل دهند، دیگر راه بازگشت و توبه وجود ندارد . گاهى انسان با زبان مى‌گوید توبه کردم ولى به لباسشویى مىماند که با زبان بگوید لباس را شستم و وارد عمل نشود، همانطور که این کلام لباس را تمیز نمىکند و نمىتواند صفت موجود در آن را عوض کند، مگر ضد آن صفت را در آن ایجاد نماید، آن کلام هم باعث سفیدى قلب نمىشود. امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم چنین مى‌فرماید: وقتى که مؤمن توبه مىکند، گناهان قبل از توبهاش بخشیده مىشود، پس او باید براى بعد از توبه عمل کند. ولى آگاه باشید بخدا قسم این مزیت فقط براى اهل ایمان است… پرسشگر عزیز بدان که :انسان گاهى که دچار گناه و خطا مى‌گردد و بعد پشیمان مى‌گردد و خود را ملامت و سرزنش مىکند، به مرحله‌اى رسیده که داراى نفس لوّامه و سرزنشگر شده است و یک پله از مرحله نفس اماره یعنى نفسى که به زشتى و بدى امر مىکند و از انجام آن ملول نمى‌گردد و بیمى ندارد، بالاتر آمده است و این فرد یک قدم به هدف نزدیک شده است و باید خدا را شاکر بود و از او خواست که توفیق رسیدن به مراحل بالاتر و هر چه بیشتر نزدیکتر شدن به خود را به ما عنایت کند.باید توجه داشت که فاصله گرفتن از بدى و گناه و نزدیک شدن به معنویات و قرب خداوند، امرى تدریجى است و محتاج صبر و حوصله فراوان است. انسان باید مانند کوهنوردى باشد که گاهى به قله کوه بلندى که قصد صعود به آن را دارد نگاه مىکند و احساس مىکند هنوز تا قله کوه, راه زیادى مانده و از طرفى به دامنه کوه نگاه مىکندو مىبیند از آن فاصله گرفته و این حالت بین ترس و امید را چنان چه در قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم السلام) آمده، همواره در زندگى خود حفظ کند. یعنى هم از این که گاهى توفیق بندگى و دورى از گناه را پیدا کرده امیدوار و خوشحال باشد و هم از این که گاهى دچار لغزش و گناه مى‌گردد ترسان و بیمناک.شرایط پذیرش توبه:1. گناه را از روی جهالت و نادانی و طغیان غرایز و تسلط هوس های سرکش و چیره شدن آنها بر نیروی عقل و ایمان انجام داده باشد, نه از روی انکار حکم خداوند و عناد و دشمنی، چون چنین گناهی حکایت از کفر انسان می کند و توبه از آن قبول نیست مگر این که از این حالت بازگردد و دست از عناد و انکار بشوید.2. هنوز چندان زمانی از گناه نگذشته توبه کند و زود پشیمان شود و به سوی خدا بازگردد، زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه به کلی از روح و جان انسان شسته شود و کمترین اثری از آن در دل باقی نماند و این در صورتی است که در فاصله نزدیکی قبل از ریشه دواندن گناه در دل، انسان پشیمان گردد، در غیر این صورت غالبا اثرات گناه در زوایای قلب و جان انسان باقی می ماند، پس توبه کامل آن است که زود انجام پذیرد.البته منظور این نیست که کسی که توبه را به تاخیر می اندازد, توبه اش مورد قبول نیست؛ بلکه مقصود این است که هر چه در توبه و جبران گذشته تاخیر شود, راه بازگشت و اصلاح گذشته, سخت تر خواهد شد.شرایط توبه نصوح:امیر مؤمنان(علیه السلام) در حکمت 417 از نهج البلاغه (ترجمه محمد دشتی) در جواب کسی که در حضور امام(ع) بدون توجه لازم گفت: «استغفرالله» فرمود: مادرت بر تو بگرید، آیا می دانی معنای استغفار چیست؟استغفار درجه والامقامان است و دارای شش معنا می باشد:1. پشیمانی از گذشته2. تصمیم به عدم بازگشت به گناه3. پرداخت حقوق مردم، چنانچه خدا را پاک دیدار کنی که چیزی بر عهده تو نباشد.4. تمام واجب های ضایع شده را به جا آوری.5. گوشتی را که از حرام بر اندامت روییده، با اندوه فراوان آب کنی، چنان که پوست به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید.6. رنج طاعت را به تن بچشانی چنان که شیرینی گناه را به او چشانده بودی، پس آنگاه بگویی: «استغفرالله» (حکمت 417 نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی).آثار توبه:1- محبوبیت نزد خداوند سوره بقره / 222 : ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد.2 – تبدیل سیئات به حسنات سوره فرقان / 70 : الا من تاب و آمن و عمل عملا ً صالحا ً فأولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات و کان الله غفورا ً رحیما ً مگر آن کسان که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند خدا بدیهایشان را به نیکی ها بدل می کند و خدا آمرزنده و مهربان است. 3 – فلاح و رستگاریسوره نور / 31 : و توبوا الی الله جمیعا ً ایها المؤمنون لعلکم تفلحون ای مؤمنان ! همگی به درگاه خدا توبه کنید باشد که رستگار شوید. 4 – آمرزش گناهان سوره شوری / 25 : و هو الذی یقبل التوبه عن عباده و یعفو عن السیئات و یعلم ما تفعلون اوست که توبه ی بندگانش را می پذیرد و از بدیها و گناهان در می گذرد و آنچه می کنید می داند.5 – حفظ از عذاب الهیسوره غافر / 7 : وقهم عذاب الجحیم ما آنان ( تائبین ) را از عذاب جهنم رهایی خواهیم داد (به وسیله ی طلب غفران). 6 – پوشاندن سیئات سوره ی تحریم / آیه ی 8 : یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبة نصوحا عسی ان یکفر عنکم سیئاتکم ای کسانی که ایمان آوردید از گناهان خود به سوی خدا, توبه خالصانه کنید چرا که امید است به اینکه پروردگار شما, سیئات شما را از خود شما بپوشاند. امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : هر کس توبه کند خداوند او را بیامرزد و به جوارح او و جای جای زمین دستور داده شود که آبروی او را حفظ کند و عیبهایش را بپوشانند و گناهانی که فرشتگان حافظ اعمال برایش نوشته اند از یاد آنان برده شود. (میزان الحکمة / ج2 / ح 2183)7 – برخورداری از برکات و نعمتهای الهی سوره نوح / آیات 11 و 12 : فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا ً , یرسل السماء علیکم مدرارا ً و یمددکم باموال و بنین … پس به آن قوم گفتم : طلب مغفرت و آمرزش و توبه کنید از پروردگار خویش که بخشنده و آمرزنده است و اگر توبه کنید ما بر شما باران می فرستیم و همچنین شما را یاری می کنیم به واسطه ی اموال کثیره و فرزندان زیاد. امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : زیاد طلب آمرزش از خدا کنید تا از خدا طلب روزی کنید . 8 – ورود به بهشت سوره ی تحریم / 8 : یا ایها الذین امنوا توبوا الی الله توبة ً نصوحا … و یدخلکم جنات تجری من تحتها الانهار . دوست عزیز, پاسخ پرسش شما از گستردگی زیادی برخوردار است که ما به همین مقدار اکتفا می کنیم و شما را به مطالعه کتابهای معرفی شده دعوت می کنیم.موفق و پایدار باشید.برای مطالعه بیشتر ر.ک منابع اخلاقی:-گناه شناسی/ محسن قرائتی.-گناهان کبیره/ شهید دستغیب.- شهید دستغیب، قیامت و قرآن (تفسیر سوره طور).- مقالات, استاد محمد شجاعی.- ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقی.- ترجمه الاخلاق، مرحوم شبر.- نقطه های آغاز در اخلاق، مهدوی کنی.بازگشت به خویشتن یا توبه نصوح / رضوانعلی مصیبی
لیست کل یادداشت های این وبلاگ
چگونه توبه نصوح کنم
[ شناسنامه
| مدیریت
| ایمیل
| خانه
]
جستجوی واژه ها
لینک دوستان
لوگوی دوستان
مدیر وبلاگ
پیوندهای مفید
حضور و غیاب
یــــاهـو
فهرست موضوعی یادداشت ها
موضوعات ساختاری وبلاگ
مشترک شوید
[ شناسنامه
| مدیریت
| ایمیل
| خانه
]
از نشانه‌هاى رحمت و لطف وسیع الهى، نعمت توبه و پذیرش آن از سوى خداوند، توبه به معنى ترك گناه، بازگشت به سوى خدا و عذرخواهى در پیشگاه خداوند است.
عذرخواهى بر سه گونه است؛
گاهى عذر آورنده مى‌گوید: من اصلاً فلان كار را انجام نداده‌ام. گاهى مى‌گوید: من به آن جهت این كار را انجام دادم. و گاهى مى‌گوید: این كار را انجام دادم ولى خطا كردم و بد كردم و اینك پشیمانم. این همان توبه است.
توبه در اسلام داراى شرایطى است؛ 1- ترك گناه، 2- پشیمانى از گناه، 3- تصمیم بر انجام ندادن دوباره گناه، 4- تلافى و جبران گناه.(1)
توبه همچون بیرون آوردن لباس چركین از بدن و پوشیدن لباس پاك و تمیز است. توبه همچون شستشوى بدن آلوده و عطر زدن است.
چگونه توبه نصوح کنم
قرآن در آغاز سوره هود مى‌فرماید:
و ان استغفروا ربكم ثم توبوا الیه (2)؛ و از پروردگار خود آمرزش بطلبید، سپس به سوى او بازگردید.
آوردن استغفار و توبه در یك آیه، حاكى از آن است كه این دو با هم تفاوت دارند، اولى به معنى شستشو و دومى به معنى كسب كمالات است. انسان نخست باید خود را از گناهان پاك سازد و سپس خود را به اوصاف الهى بیاراید، نخست هرگونه معبود باطل را از قلب خود بزداید و سپس معبود حق را در آن جاى دهد، به قول حافظ:
تا نفس، مبرّا ز نواهى نكنى دل، آئینه نور الهى نكنى
استغفار و توبه در قرآن
در قرآن، ذات پاك خداوند، 91 بار غفور، «بسیار آمرزنده» و 5 بار غفّار، «بسیار بخشنده» یاد شده و در آیات بسیارى، مردم به استغفار و طلب آمرزش از درگاه خدا دعوت شده‌اند. و بیش از 80 بار سخن از توبه و پذیرش توبه به میان آمده است. در اینجا به ذكر چند آیه مى‌پردازیم:
1- والّذین اِذا فَعَلوا فاحِشَة اَو ظلموا اَنفُسهم ذكروا الله فَاستَغفروا لِذُنوبِهم(3)؛ و از نشانه‌هاى پرهیزكاران آن است كه: هرگاه مرتكب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم كنند، به یاد خدا مى‌افتند و براى گناهان خود از خدا طلب آمرزش مى‌كنند.
2- و من یَعمَل سُوء او یَظلِم نَفسَه ثُمّ یَستغفِرِ الله یَجد الله غَفوراً رَحیماً(4)؛ كسى كه كار بدى انجام دهد، یا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.
3- وعد الله الّذینَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَهم مَغفِرةٌ و اجرٌ عظیم(5)؛ خداوند به آنها كه ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند وعده آمرزش و پاداش عظیمى داده است.
4- قُل یا عِبادِىَ الَّذینَ اسرفُوا على اَنفُسهِم لا تَقْنطوا مِن رَحمَة الله إنّ الله یَغفرُ الذُّنوبَ جَمیعاً إنَّه هو الغَفورُ الرّحیم(6)؛ بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده‌اید، از رحمت خداوند نومید نشوید كه خدا همه گناهان را مى‌آمرزد و او بسیار بخشنده و مهربان است.
تعبیراتى كه در این آیه آمده مانند: «بندگان من»، «ناامید نشوید»، «رحمت خدا»، «آمرزش همه گناهان»، «غفور و رحیم بودن خدا»؛ همه حكایت از وسعت دامنه استغفار و پذیرش توبه و گستردگى رحمت الهى مى‌كند، به خصوص تعبیر به “عبادى”؛ «بندگان من»، كه بیانگر آن است كه همه از خوب و بد، بندگان خدا هستند و خداوند به آنها آنچنان مهربان است كه آنها را بندگان خودش خوانده است. بنابراین چشم‌انداز امید به آمرزش، بسیار وسیع و گسترده است.
5- و اِذا سَئَلكَ عِبادِى عَنّى فَانّى قَریبٌ اُجیبُ دَعوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستجیبوا لِى ولیُؤمِنوا بى لَعلَّهُم یَرشُدون (7)؛ هنگامى كه بندگانم از تو درباره من سوال كنند، (بگو) من نزدیكم به دعا كننده به هنگامى كه مرا مى‌خواند پاسخ مى‌گویم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند و به مقصد برسند.
از لطایف و نكات بسیار ظریف در نزدیك بودن خدا به انسان این كه در این آیه خداوند هفت بار، امور را به ذات پاك خود، بدون واسطه نسبت داده است: بندگان من، درباره من، من نزدیكم، مرا مى‌خواند، من پاسخ مى‌گویم، دعوت مرا اجابت كند، به من ایمان آورد.
یار نزدیكتر از من به من است وین عجب بین كه من از وى دورم
6- … و تُوبُوا اِلى اللهِ جَمعیاً اَیُّها المُؤمِنون (8)؛ اى مؤمنان! همگى به سوى خدا باز گردید.
7- وَ هُو الّذى یَقبِلُ التَّوبَة مِن عِبادِه (9)؛ و خدا كسى است كه توبه بندگانش را مى‌پذیرد.
8- … اِنَّ الله یُحِبُّ التَّوّابِین (449)؛ قطعاً خداوند توبه كنندگان را دوست دارد.
9- یا ایّها الَّذینَ آمَنوا تُوبُوا اِلَى اللهِ تَوبَةً نَصُوحاً(10)؛ اى كسانى كه ایمان آورده‌اید توبه حقیقى و خالص كنید.
10- و هُو الَّذى یَقبلُ التَّوبَة عَن عِبادِه و یَعفُوا عَنِ السّیّئات (11)؛ او كسى است كه توبه بندگانش را مى‌پذیرد و از گناهان مى‌گذرد.
11- اَفَلا یَتُوبُونَ اِلَى الله و یَستَغفِروُنَه و اللهُ غَفُورٌ رَحیم (12)؛ آیا توبه نمى‌كنند و به سوى خدا باز نمى‌گردند و از او طلب آمرزش نمى‌نمایند. خداوند آمرزنده مهربان است.
در این آیه با استفهام انكارى كه بیانگر تاكید است، خداوند انسان‌ها را به سوى توبه و استغفار دعوت مى‌نماید و با ذكر دو صفت “غفور” و “رحیم” بودنش، عواطف آنها را تحریك مى‌نماید تا شاید به سوى خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشویند و در پرتو توبه بر كمالات و فضایل انسانى خود بیفزایند.
با بررسى و تجزیه و تحلیل روایات مربوط به توبه و استغفار، مطالب متنوع و جامعى، پیرامون توبه به دست مى‌آید كه در اینجا به طور خلاصه به بخش مهمى از آن مى‌پردازیم:
توبه راستین پنج ركن دارد:
– ترك گناه.
– پشیمانى از گناهان سابق.
– تصمیم بر ترك گناه.
– جبران گناهانى كه قابل جبران است با اداى حق الله و حق النّاس.
– استغفار با زبان.
خداوند در قرآن كریم می فرماید:
تُوبُوا الى الله تَوبَة نَصُوحاً(13)؛ به درگاه الهى توبه نصوح كنید.
امام صادق علیه السلام در تفسیر واژه «نصوح» چنین فرمودند:
هو الذَّنبُ الّذى لا یَعودُ فیه اَبداً(14)؛ آن توبه‌اى است كه هرگز به آن گناه باز نگردد.
چگونه توبه نصوح کنم
و امام هادى علیه السلام در معنى نصوح فرمود:
ان یكونَ الباطِنُ كالظاهِر و افضِل من ذلك (15)؛ توبه نصوح، آن است كه باطن انسان مانند ظاهر بلكه بهتر از ظاهر باشد.
رسول خدا صلّى الله علیه وآله در معنى نصوح فرمودند:
ان یَتُوب التائِب ثمّ لایَرجع فى ذَنبٍ كما لایَعود اللَبن الى الضَّرع (16)؛ توبه كننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنانكه شیر به پستان باز نمى‌گردد.
امام على علیه السلام در معنى نصوح مى‌فرماید:
نَدمٌ بِالقَلب و استِغفار باللّسان و القَصد على ان لا یَعود(17)؛ پشیمانى قلبى و عذرخواهى با زبان، و تصمیم جدى و مداوم بر ترك گناه.
2- شرائط صحت و كمال توبه
شخصى براى خودنمایى در محضر على علیه السلام گفت: “استغفر الله”. حضرت على علیه السلام به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند آیا مى‌دانى استغفار (تنها به زبان نیست و) از درجه اعلى است؟ سپس فرمود: استغفار و توبه داراى شش ركن است:
– پشیمانى از گناهان قبل،
– تصمیم بر ترك گناه،
– اداى حق مردم،
– اداى حق الله،
– ذوب شدن گوشت بدن كه از غذاى حرام روییده شده با حزن و اندوه،
– بدن سختى طاعت خدا را بچشد همانگونه كه شیرینى گناه را چشیده است.(18) در این هنگام بگو: استغفر الله.(19)
امام سجاد علیه السلام فرمودند:
انّما تَوبَة، اَلعَمل و الرُّجوع عن الاَمر و لیستِ التَّوبة بِالكَلام (20)؛ توبه یعنى كار شایسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه زبان.
یكى دیگر از شرایط توبه، جبران ضایعات گناه است.
قرآن در این باره مى‌فرماید:
اِلاّ الَّذینَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك وَ اَصْلحوا؛ مگر كسانى كه بعد از این توبه كنند و به اصلاح و جبران بپردازند.
جمله “واصلحوا” بیانگر این است كه شرط مهم توبه اصلاح و جبران ضایعات گناه است.
یكى دیگر از شرایط كمال توبه اقرار به گناه است، تا آنجا كه امام باقر علیه السلام فرمودند:
والله ما ینجو من الذّنب الاّ من اقربه؛ سوگند به خدا از گناه نجات پیدا نمى‌كند، مگر كسى كه به گناه اعتراف كند.(21)
و حضرت على علیه السلام مى‌فرماید:
المُقرّ بالذَّنبِ تائِب (22)؛ اعتراف كننده به گناه، توبه كننده است.
3- انواع توبه و مراحل آن
امام صادق علیه السلام در ضمن گفتارى فرمودند:
و كل فرقة من العباد لهم توبة … و توبة الخاص، من الاشتغال بغیر الله تعالى و توبة العام من الذنوب (23)؛ هر گروهى داراى یك نوع توبه هستند… توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه كردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غیر خداست و توبه توده مردم، توبه از گناهان است.
مطلب دیگر این كه، پشیمانى از گذشته و تصمیم بر ترك گناه، مرحله نخستین توبه است، مراحل بعد آن است كه توبه كننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآید.
همچون بیمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مىشود، ولى بعد از این مرحله نیاز به داروهاى تقویتى دارد تا با استفاده از آنها، بنیه جسمى او به مرحله قبل از بیمارى برسد و شاید سخن امام باقر علیه السلام بر همین اساس باشد كه فرمود:
التائِبُ من الذَّنب كَمَن لا ذَنبَ له و المُقیم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز(24)؛ توبه كننده از گناه همانند كسى است كه گناه ندارد و آن كس كه در گناه بماند و در عین حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.
4- وسعت دامنه پذیرش توبه
چنانكه قبلاً ذكر شد، خداوند مى‌فرماید:
… لا تَقنطوا مِن رَحمَة الله اِنّ اللهَ یَغفِر الذُّنوبَ جَمیعاً(25)؛ از رحمت خدا ناامید نشوید، خداوند همه گناهان را مى‌آمرزد.
این آیه با صراحت بیان مى‌دارد كه راه توبه به روى همه كس باز است. تا آنجا كه نقل شده «وحشى» قاتل حضرت حمزه (علیه السلام) با شنیدن این آیه به حضور پیامبر (صلّى الله علیه وآله) آمد و اظهار توبه كرد.
پیامبر اكرم (صلّى الله علیه وآله) توبه او را پذیرفت ولی فقط به او فرمود: از چشم من غایب شو، چرا كه من نمى‌توانم به تو نگاه كنم.
رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) مى‌فرماید:
در هر جا هستى، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیك برخورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نیكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.
بعضى سؤال كردند: آیا این آیه درباره وحشى است یا شامل همه مسلمین مىشود؟ پیامبر (صلّى الله علیه وآله) فرمود: همه را شامل مىشود.(26)
وسعت و دامنه پذیرش توبه تا آنجاست كه روایت شده: شخصى در محضر حضرت رضا (علیه السلام) گفت: خدا لعنت كند كسى كه با على (علیه السلام) جنگید. امام رضا (علیه السلام) به او فرمود:
قل الاّ مَن تاب و اَصلح (27)؛ بگو مگر كسى كه توبه كرد و خود را اصلاح نمود.
و این بیانگر لطف الهى نسبت به گنهكاران است اصولاً اسلام راه بازگشت به سوى خدا را به روى هیچ كس نمى‌بندد، حتى در مورد عذاب سخت شكنجه گران مى‌فرماید:
اِنّ الَّذینَ فَتَنُوا الْمُؤمِنینَ والمُؤمِناتِ ثُمَّ لَم یَتُوبُوا فَلَهم عَذابُ جَهنَّم(28)؛ براى آنان كه زنان و مردان با ایمان را شكنجه دادند، ولى توبه ننمودند عذاب دوزخ است.
جمله “ثم لم یتوبوا” حاكى از پذیرش توبه شكنجه گران است.
5- محبت خاص خدا به توبه كنندگان
در قرآن مى‌خوانیم:
اِنَّ الله یُحِبُّ التَّوّابین(29)؛ خداوند قطعاً توبه كنندگان را دوست مى‌دارد.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
هر گاه مردى در شب تاریك شتر و توشه‌اش را در سفر گم كند و سپس پیدا كند، چقدر خوشحال مىشود، خداوند بیشتر از او نسبت به توبه كننده فرحناك مىشود.(30)
و در سخن دیگر فرمودند:
الله افرح بتوبة عبده من العقیم الوالد، و من الضال الواجد، و من الظمان الوارد(31)؛ خداوند به توبه بنده‌اش فرحناك‌تر است از مرد عقیمى كه داراى فرزند شود و از شخصى كه گمشده‌اش را پیدا كند، و از تشنه‌اى كه به آب مى‌رسد.
رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) فرمودند:
هیچ موجودى در پیشگاه خدا، محبوب‌تر از مرد یا زن توبه كننده نیست.(32)
نیز فرمودند: التائبُ حَبیب الله (33)؛ توبه كننده، محبوب خدا است.
6- سرزنش از تاخیر توبه
انسان، هر لحظه مامور به توبه است و فرمان توبوا، «توبه كنید» او را به تعجیل در توبه دعوت مى‌نماید، بنابراین تاخیر در توبه تاخیر در انجام فرمان الهى است و چنین كسى در هر لحظه به عنوان ترك كننده فرمان خدا به حساب مى‌آید.
امام جواد علیه السلام مى‌فرماید:
تَاخیر التُّوبَة اِغتِرار، و طُول التَسویف حَیرَة(34)؛ تاخیر توبه نوعى غرور و بى‌خبرى و طولانى نمودن آن نوعى حیرت و سرگردانى است.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
سه كار كفاره و جبران كننده گناه است: بلند سلام كردن، اطعام دادن، نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابیده‌اند.
مردى از امیرمؤمنان على علیه السلام درخواست موعظه كرد، آن حضرت به او فرمود:
لا تَكُن ممّن یَرجوا الا خِرة بِغَیر العَمَل و یُرَجِّى التَّوبَة بِطُول الاَمَل (35)؛ از كسانى مباش كه بدون عمل، امید سعادت آخرت را دارند، و توبه را با آرزوهاى دراز به تاخیر مى‌اندازند.
نیز فرمودند: لا دینَ لِمُسَوّف بِتَوبته(36)؛ آن كس كه توبه را به آینده موكول مى‌كند، دین ندارد.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
ایّاكَ و التَّسویف فَانَّه بَحرٌ یُغرَقُ فیه الهَلْكى (37)؛ از تاخیر انداختن (توبه) بپرهیز، زیرا تاخیر انداختن (همچون) دریایى است كه درمانده در آن غرق مى‌گردد.
باید توجه داشت كه توبه هنگام مرگ، ارزشى ندارد، چنان كه ایمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذیرفته نشد و در آیه 18 سوره نساء به این مطلب تصریح شده است.
محمد همدانى مى‌گوید، از حضرت رضا (علیه السلام) پرسیدم: چرا خدا، فرعون را غرق كرد، با این كه ایمان آورد و به توحید اعتراف كرد؟
آن حضرت در پاسخ فرمود:
لانَّه آمَنَ عند رُؤیَة البَاءس، و الایمانُ عِند رؤیَةِ البَاسِ غَیر مَقبُول (38)و (39)؛ زیرا فرعون هنگام دیدن عذاب، ایمان آورد. و ایمان در این هنگام پذیرفته نیست.
و این را نیز نباید از نظر دور داشت كه در روایات متعدد آمده هرگاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مىشود كه اگر در این هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمى‌گردد، در بعضى از روایات به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است، امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
إنّ العبد اذا اذنب ذنباً اُجِّل من غَدوَةٍ الى اللیل فانْ استغفر الله لم یكتب علیه (40)؛ بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد اگر در این مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود.
7- نتایج درخشان توبه
توبه و قبولى آن از نعمتها و مواهب كم نظیر الهى است و داراى آثار و نتایج بسیار درخشانى است.
توبه حقیقى آنچنان انسان گنهكار را دگرگون مى‌كند، كه گویى اصلاً گناه نكرده است. چنانكه امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
التائب من الذنب كمن لا ذنب له (41)؛ توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.
امام باقر علیه السلام فرمود: اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نیكى تبدیل مى‌كند:
راستگویى، شرم و حیا، نیك خلقى، روحیه شكرگزارى.
توبه حقیقى موجب پرده‌پوشى و نابودى آثار گناه مى‌گردد، امام صادق علیه السلام فرمودند:
هنگامى كه بنده توبه حقیقى كرد، خداوند او را دوست مى‌دارد، و در دنیا و آخرت گناهان او را مى‌پوشاند، هر چه از گناهان كه دو فرشته موكل بر او برایش نوشته‌اند از یادشان ببرد و به اعضاى بدن وحى مى‌كند كه گناهان او را پنهان كنید. و به نقاط زمین (كه او در آن گناه كرده) فرمان مى‌دهد گناهان او را پنهان كنید.
فیلقى الله حین اَلقاه و لیس شَیى یَشهد علیه بشىء من الذّنوب (42)؛ پس توبه كننده با خدا ملاقات كند به گونه‌اى كه هیچ چیز نیست كه در پیشگاه خدا گواهى بدهد كه او چیزى از گناه را انجام داده است.
در آیه 8 سوره تحریم كه به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتیجه توبه حقیقى اشاره شده كه عبارتند از:
1- بخشودگى گناهان.
2- ورود در بهشت پر نعمت الهى.
3- عدم رسوایى در قیامت.
4- نور ایمان و عمل، در قیامت به سراغ توبه كنندگان آمده و پیشاپیش آنها حركت نموده و ایشان را به سوى بهشت، هدایت مى‌كنند.(43)
5- توجه آنها به خدا بیشتر مى‌گردد، و تقاضاى تكمیل نور و آمرزش كامل گناه خود مى‌كنند.
بطور خلاصه، توبه حقیقى انسان را محبوب خدا مى‌كند، آن هم به عنوان محبوب‌ترین بندگان، چنانكه امام كاظم علیه السلام مى‌فرماید:
و اَحَبّ العِباد الى الله تعالى المُفَتَّنون التَّوابون(44)؛ و محبوب‌ترین بندگان در پیشگاه خدا، آنهایى هستند كه در فتنه (گناه) واقع شوند و بسیار توبه كنند.
و در روایت دیگرى از امام معصوم نقل شده (45) كه خداوند به توبه كنندگان، سه موهبت عطا كرده كه اگر یكى از آنها را به همه اهل آسمان‌ها و زمین مى‌داد همه آنها نجات مى‌یافتند:
1- بشارت به آنها كه خداوند آنان را دوست دارد،(46) و كسى كه خدا او را دوست بدارد او را عذاب نمى‌كند.
2- حاملین عرش خدا و ره‌یافتگان در جوار عرش كبریایى خداوند براى توبه كنندگان، طلب آمرزش مى‌كنند و مقامات عالى را براى آنها آرزو مى‌نمایند.(47)
3- گناهان توبه كنندگان به حسنات و پاداش‌ها، تبدیل مى‌گردد و خداوند به آنها نوید رحمت و امن داده است.(48)
در پایان بحث توبه، با امام سجاد علیه السلام همنوا شویم كه در فرازى از مناجات خود از مناجات‌هاى پانزده‌گانه‌اش به پیشگاه خداوند چنین عرض مى‌كند:
الهى انت فَتَحت لِعبادك باباً الى عَفوِك، سمّیتَه التّوبه، فقلت: توبوا الى الله توبة نصوحاً، فما عذر مَن اغفل دخول الباب بعد فتحه؟ (49)؛ اى خداى من! تو آن كسى هستى كه درى به سوى عفوت براى بندگانت گشوده‌اى و نام آن را توبه نهاده‌اى و (در قرآن) فرموده‌اى: به سوى خدا باز گردید و توجه خالص كنید، اكنون عذر كسانى كه از وارد شدن به این در گشوده غفلت كرده‌اند، چیست؟
در توبه یكى از اركان مهم، جبران گناه است، كه موجب شستن آثار گناه شده و زدودن رسوبات گناه مى‌گردد.
از این جبران، در اسلام با عنوان «كفارات و تكفیر» «پوشاندن و پاك كردن» یاد مىشود.
«تكفیر» در مقابل «اِحباط» است، احباط یعنى انسان با ارتكاب گناه، كارهاى نیك خود را پوچ و بى اثر كند، ولى تكفیر یعنى انسان با كارهاى نیك، آثار گناهان از چهره جان خود بزداید، به عبارت روشن‌تر توبه داراى دو مرحله است:
1- قطع و ترك گناه (پاكسازى).
2 – تقویت جان با اعمال نیك (بهسازى).
همانند بیمارى كه درمان او داراى دو بعد است، یكى خوردن داروى‌هاى درمان كننده، دوم خوردن داروهاى نیروبخش، تا آثار و ضایعات بیمارى را از بین ببرد.
جبران گناهان گاهى به مرحله‌اى مى‌رسد، كه باید گناهان سابق را تبدیل به نیكى‌ها كند. یعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشوید، بلكه آثار درخشان كارهاى نیك را جایگزین آن بنماید. به عنوان مثال اگر كسى مدت‌ها پدر یا مادرش را آزرده و اكنون توبه كرده، تنها قطع آزار كافى نیست. بلكه باید با شیرینى محبت خود، تلخى آزار را جبران كند.
– و یَدْرؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّیّئة (50)؛ (اندیشمندان) با كارهاى نیك، كارهاى بد خود را از بین مى‌برند.
– اِلاّ مَن تابَ و آمن و عَمل صالِحاً اُولئِك یُبدِّل الله سیِّئاتِهم حَسَنات (51)؛ مگر كسى كه توبه كند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، كه خداوند گناهان این گروه را به حسنات تبدیل مى‌كند.
– و اَقِم الصَّلوةَ طَرَفَى النَّهار و زُلَفاً مِنَ اللیل اِنَّ الحَسَنات یُذهِبْن السَّیّئات (52)؛ نماز را در دو طرف روز و اوایل شب برپا دار، چرا كه نیكى‌ها، بدى‌ها را بر طرف مى‌سازد.
– اِنْ تَجتَنِبُوا كَبائِرَ ما تَنهَون عَنه نُكَفِّر عَنكُم سیِّئاتِكم (53)؛ اگر از گناهان كبیره‌اى كه از آن نهى شده‌اید، اجتناب كنید گناهان كوچك شما را مى‌پوشانیم.
– والَّذینَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَنُكَفِّرنَّ عَنهُم سَیِّئاتِهم(54)؛ كسانى كه ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند، قطعاً گناهان آنان را مى‌پوشانیم.
– … فَالَّذینَ هاجروا وَ اُخرِجوا مِن دِیارِهم و اُوذوا فى سَبیلى و قاتَلوا وَ قُتلوا لاُكَفِّرنَّ عَنهم سَیِّئاتهم (55)؛ پس آنها كه در راه خدا هجرت كردند و از خانه‌هاى خود بیرون رانده شدند، و در راه من آزار دیدند و جنگ كردند و كشته شدند سوگند یاد مى‌كنم كه گناهان آنها را مى‌پوشانم و محو مى‌كنم.
از آیات فوق چنین نتیجه مى‌گیریم كه:
توبه‌اى مورد قبول است و موجب محو گناهان مى‌گردد كه با ایمان، عمل صالح، نماز، هجرت، جهاد و شهادت همراه باشد وگرنه ضایعات گناهان سابق، جبران نخواهد شد.
در روایات بطور صریح تاكید شده كه در توبه ترك گناه و پشیمانى، كفایت نمى‌كند. بلكه باید آثارى را كه گناهان در زندگى انسان پدید آورده‌اند با كارهاى نیك، جبران و اصلاح نمود.
این جبران در چهره‌هاى مخصوصى بروز مى‌كند، تا عامل تربیت و تكامل انسان گردد. براى تكمیل این بحث، به روایات زیر توجه كنید:
– رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) مى‌فرماید:
اتَّقِ الله حیث كنت و خالط الناس بخلق حسن و اذا عملت سیئة فاعمل حسنة تمحوها(56)؛ در هر جا هستى، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیك برخورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نیكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.
– امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
التّائب إذا لم یَستبن اثر التّوبة فلَیس بِتائب: یرضى الخصماء و یُعید الصّلوات و یتواضع بین الخَلق یتّقى نفسه عن الشهوات(57)؛ هرگاه نشانه‌هاى توبه، از توبه كننده آشكار نگردد، او توبه كننده حقیقى نیست. (آشكار شدن نشانه‌هاى توبه این است كه:) آنها را كه ادعاى حقى بر او دارند راضى كند، نمازهاى قضا شده‌اش را اعاده نماید، در برابر مؤمنان متواضع باشد، و خود را از طغیان هوس‌هاى نفسانى حفظ نماید …
– امیرمؤمنان على علیه السلام فرمودند:
ثَمَرة التّوبة إستدراك فَوارط النّفس (58)؛ میوه و اثر توبه، جبران ضایعات نفس است.
– امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
ما احسن الحَسنات بَعد السّیئات (59)؛ چقدر كارهاى نیك، بعد از گناهان شایسته و زیبا است.
– امام كاظم علیه السلام فرمودند:
من كفارات الذّنوب العِظام إغاثة المَلهوف و التّنفیس عن المَكروب (60)؛ از كفارات گناهان بزرگ، پناه دادن به انسان‌هاى پریشان و گرفتار و زدودن اندوه از اندوهگین است.
– شخصى از رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) پرسید: كفاره گناه غیبت چیست؟
حضرت فرمودند:
تَستَغفر لِمَن إغتَبته (61)؛ براى كسى كه او را غیبت كرده‌اى، از خدا طلب آمرزش كن.
– امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
ثلاث كفّارات: إفشاء السّلام و إطعام الطّعام و التّهجُد باللّیل و النّاس نیام (62)؛ سه كار كفاره و جبران كننده گناه است: بلند سلام كردن، اطعام دادن، نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابیده‌اند.
– امام باقر علیه السلام فرمودند:
اربع مَن كنّ فیه و كان مِن قَرنه الى قَدمه ذُنوباً بَدّلها الله حَسنات: الصِّدق والحَیاء و حُسنُ الخُلق و الشّكر(63)؛ اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نیكى تبدیل مى‌كند:
راستگویى، شرم و حیا، نیك خلقى، روحیه شكرگزارى.
– شخصى به حضور رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) آمد و عرض كرد: گناهانم بسیار شده‌اند و اعمال نیكم اندك است. پیامبر اكرم فرمود:
اكثر السّجود فانّه یحطّ الذّنوب كما تحطّ الرّیح وَرق الشجر (64)؛ سجده‌هاى بسیار بجا بیاور چرا كه سجده، گناهان را آنچنان مى‌ریزد كه باد، برگ‌هاى درخت را مى‌ریزد.
جبران گناه، با كارهاى نیك، ممكن است به صورت‌هاى گوناگون مانند كمك‌هاى مالى، جهاد در راه خدا، روزه گرفتن، شب زنده‌دارى و … انجام گیرد، ولى مناسب آن است كه جبران هر گناه متناسب با همان گناه باشد. مثلاً بى‌حجابى و ناپاكى را با حفظ كامل عفت و پاكدامنى، جبران كرد. گناه غیبت را با كنترل و مراقبت زبان، جبران نمود. گناه ظلم و بى رحمى را با احسان به مظلومان و دستگیرى از بینوایان، تلافى نمود. گناه چشم‌چرانى را با عفت چشم و نگاه‌هایى كه براى آن پاداش است مانند نگاه به قرآن و به چهره عالم و نگاه به چهره پدر و مادر، جبران نمود. چنانكه از بعضى روایات این مطلب استفاده مىشود؛
امام صادق علیه السلام مى‌فرماید:
كفارة عمل السّلطان قَضاء حوائِج الاِخْوان (65)؛ كفاره و جبران (گناه) كارمندى حاكم ظالم، رسیدگى و برآوردن نیازمندى‌هاى برادران(مردم) است.
پی‌نوشت‌ها:
1- مفردات راغب، ص 76.
2- هود / 3.
3- آل عمران / 135.
4- نساء / 110.
5- مائده / 9.
6- زمر / 53.
7- بقره / 186.
8- نور / 31.
9- شورى / 25.
10- بقره / 222.
11- تحریم / 8.
12- تحریم / 8.
13- مائده / 74.
14- تحریم / 8.
15- كافى، ج 2 ص 432.
16- بحار، ج 6 ص 22.
17- مجمع البیان، ج 10 ص 318.
18- تحف العقول / ص 149.
19- از علامه مجلسى قدس سره نقل شده كه چهار ركن اول شرایط صحت توبه است، و دو ركن بعد دو شرط كمال توبه مىباشد.
20- نهج البلاغه، حكمت 417.
21- كشف الغمه، ج 2 ص 313.
22- وسائل الشیعه، ج 11 ص 347.
23- مستدرك الوسائل، ج 2 ص 345.
24- مصباح الشریعه، ص 97.
25- كافى، ج 2 ص 435، در قرآن 8 بار ذات پاك خدا با عنوان تَوّاب رَحیم توصیف شده این عنوان بیانگر آن است كه: اگر بنده اى توبه خود را شكست، باز ناامید نشود و مجدداً توبه كند، چرا كه خداوند بسیار توبه پذیر است.
26- زمر / 53.
27- سفینة البحار (وحشى). تفسیر فخر رازى، ج 27 ص 4.
28- وسائل الشیعه، ج 11 ص 266.
29- بروج / 10.
30- بقره / 222.
31- كافى، ج 2 ص 435.
32- میزان الحكمه، ج 1 ص 541.
33- سفینة البحار، ج 1 ص 127، عیون اخبار الرضا، ج 2 ص 29.
34- جامع السعادات، ج 3 ص 51.
35- بحار، ج 6 ص 30.
36- نهج البلاغه، حكمت 150.
37- غرر الحكم، میزان الحكمة، ج 4 ص 589.
38- بحار، ج 78 ص 164.
39- بحار، ج 6 ص 23.
40- از آیات 50 و 51 سوره یونس استفاده مىشود كه به هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته است، چرا كه توبه در چنین حالى شبیه توبه اجبارى و اضطرارى است و چنین توبه اى بى ارزش است.
41- كافى، ج 2 ص 437.
42- كافى، ج 2 ص 435.
43- كافى، ج 2 ص 431.
44- نمونه، ج 24 ص 292.
45- كافى، ج 2 ص 432.
46- كافى، ج 2 ص 432.
47- بقره، 222.
48- مؤمن / 7 9.
49- فرقان / 68 70.
50- بحار، ج 94 ص 142.
51- رعد / 22.
52- فرقان / 70.
53- هود / 114.
54- نساء / 31.
55- عنكبوت / 7.
56- آل عمران / 195.
57- بحار، ج 71 ص 242. وسائل الشیعه، ج 11 ص 384.
58- بحار، ج 6 ص 35، میزان الحكمة، ج 1 ص 548.
59- مستدرك الوسائل، ج 2 ص 348.
60- وسائل الشیعه، ج 11 ص 384.
61- شرح نهج البلاغه (حدیدى)، ج 18 ص 135.
62- وسائل الشیعه، ج 15 ص 583.
63- بحار، ج 77 ص 52.
64- بحار، ج 71 ص 332.
65- بحار، ج 85 ص 162، میزان الحكمة، ج 3 ص 477، وسائل الشیعه، ج 15 ص 584.
منبع:
گناه شناسى، محسن قرائتى، تنظیم و نگارش: محمدى اشتهاردى .
دیدگاهتان را بنویسید